"A młodzież na dziedzińcu biła się w palcaty
Lub ujeżdżała pańskie tureckie bachmaty"
(ks. 2)
Dawniej kij do tresowania koni. Używany także do nauki fechtunku "ścinania się w palcaty" wówczas oplatano kije słomą dla zamortyzowania ewentualnych uderzeń.
"Słusznie Woźny powiadał, że w zamkowej sieni
Zmieści się i palestra, i goście proszeni"
(ks. 1)
Ogół adwokatów i notariuszy.
"Byłem w Piotrkowie, w Dubnie, to za trybunałem
Jadąc jako palestrant, to własne swe sprawy
Forytując"
(ks. 3)
Dawniej prawnik funkcjonujący w sądach marszałkowskich, trybunałach. Ogólnie adwokat.
"Stój Pan, to rzecz nasza,
Mnie tu naprzód wyzwano; Protazy, pałasza! "
(ks. 5)
Biała broń o klindze prostej, czasami obosiecznej. Pałaszami posługiwała się w XVII - XIX ciężka jazda husaria i kirasjerzy
"Skłonił się i wydobył z zanadrza kontusza
Panegiryk ogromny, w półtrzecia arkusza.
Skomponował go rymem podoficer młody"
(ks. 12)
Utwór literacki przesadnie pochwalnym charakterze, napisany na cześć jakiejś osoby, zdarzenia lub czynu; okolicznościowa wypowiedź utrzymana w tym stylu.
"Poprawił czapkę, z kolan wziął do rąk Konewkę,
Zmacał sztenflem naboju, podsypał panewkę"
(ks. 9)
Część zamka skałkowego w dawnej broni palnej. Zagłębienie w tylnej części lufy albo mała miseczka. Do panewki wsypywano proch, który po zapaleniu przenosił iskrę do ładunku prochowego umieszczonego w lufie. Strzelanie często kończyło się niewypałem, gdyż proch "spalił na panewce" nie przenosząc iskry dalej.
"biega od chaty do chaty,
Budzi jak na pańszczyznę"
(ks. 6)
Obowiązek bezpłatnej pracy i posług na rzecz pana feudalnego ciążący na chłopach w zamian za użytkowanie swoich gospodarstw.
"Opaliłaś okropnie płeć, czysta cyganka,
A chodzisz i ruszasz się jak parafijanka"
(ks. 5)
Osoba z prowincji, która nie potafi się odpowiednio zachować w towarzystwie.
Pokrewieństwo, zwłaszcza z osobami pochodzącymi z utytułowanych lub możnych rodów.
"Podkomorzy słysząc to karabelę wznasza
I przez Woźnego pardon powszechny ogłasza"
(ks. 9)
Dawniej przebaczenie, darowanie winy. Na wojnie: darowanie życia wrogowi, który się poddał.
"Zosia nie będzie, prawda, partyja posażna"
(ks. 3)
Słowo to w "Panu Tadeuszu" występuje w dwu znaczeniach. O "posażnej partyi" mówi sędzia swatając Tadeusza z córką Podkomorzego.
Następne znaczenie słowa partia to stronnictwo polityczne, narodowe lub po prostu strona w sporze o przewagach chartów: Sokoła i Kusego.
"Woźny pas mu odwiązał, pas słucki, pas lity,
Przy którym świecą gęste kutasy jak kity"
(ks. 1)
Część stroju narodowego, noszony przez mężczyzn do kontusza. Wykonywany z cienkiej tkaniny jedwabnej, wykończony frędzlami. Produkowano je w manufakturach zwanych persjarniami. Najsłynniesza z nich była w Słucku.
"Niechaj Moskal w las idzie pytać się dębiny,
Kto jej dał patent rosnąć nad wszystkie krzewiny"
(ks. 4)
Prawo, przywilej.
"Ów, co korki kobietom wystrzelał z patynków"
(ks. 4)
Buty damskie na wysokich koturnach (korkach), które miały chronić nogi przed zmarznięciem i przemoczeniem. Były popularne w XVIII i XIX wieku.
"Chwilę z rozciągnionymi stał w miejscu rękami
I "Pax, pax, pax vobiscum! krzyczał, pokój z wami!"
(ks. 2)
Wyrażenie łacińskie: Pokój wszystkim.
"Co za miasto! Nikt z Panów nie był w Peterburku?"
(ks. 2)
Właściwie Petersburg. Miasto nad rzeką Newą. Założone w 1703 roku przez cara Piotra Wielkiego. W latach 1712 - 1918 Petersburg był stolicą Rosji. Po rozpoczęciu I wojny światowej zmieniono nazwę miasta na Piotrogród, a w 1924 nazwano je na cześć przywódcy Rewolucji Październikowej Leningradem. W 1991 roku przywrócono historyczną nazwę Petersburg.
"Był to rapier sążnistej długości, szeroki
Na całą piędź"
(ks. 7)
Dawna miara długości równa mniej więcej ośmiu calom albo odległości od końca kciuka do końca środkowego palca rozpostartej dłoni.
"Wtem go Hrabia w twarz uderzył płazem
Padł zgłuszony Asesor"
(ks. 3)
Płaz szabli. Bok klingi służący czasem do bolesnego bicia, które jednak nie czyni ran.
"Przyjechał pan Podczaszyc na francuskim wózku,
Pierwszy człowiek, co w Litwie chodził po francusku"
(ks. 1)
Syn podczaszego. W języku staropolskim końcówka -yc oznaczała syna, np. królewic - syn króla, księżyc - syn księdza (do XVI wieku wyraz ksiądz oznaczał nie tylko duchownego, ale też panującego, księcia), kasztelanic - syn kasztelana.
"Goście weszli w porządku i stanęli kołem;
Podkomorzy najwyższe brał miejsce za stołem,
Z wieku mu i z urzędu ten zaszczyt należy"
(ks. 5)
Najwyższy urząd ziemski w Koronie, a trzeci w hierarchii na Litwie. Podkomorzy zajmował się przy pomocy sądu podkomorskiego rozstrzyganiem sporów granicznych pomiędzy posiadaczami gruntów. Należało do jego obowiązków nanoszenie granic posiadłości na mapy i uwierzytelnianie ich własnym podpisem.
"Ledwie był czas z moździerza na trwogę wypalić,
Podwoje dolne zamknąć i ryglem zawalić"
(ks. 2)
Drzwi dwuskrzydłowe okazałych rozmiarów.
"Ta myśl, że dom Sopliców pierwszy się uzbroi,
Że pierwszą Pogoń w Litwie zatkną krewni moi!..."
(ks. 10)
Godło państwowe Litwy przedstawiające rycerza na koniu w pełnym biegu, w hełmie, ze wzniesionym mieczem, z tarczą z podwójnym złotym krzyżem. Pierwotnie był to prawdopodobnie herb Olgierda, potem stał się godłem państwowym. Od czasów króla Władysława Jagiełły Pogoń, razem z piastowskim orłem, została włączona do wspólnego polsko - litewskiego godła.
"I już miał się oświadczać, lecz pomiarkowano
I czarną mu polewkę do stołu podano"
(ks. 2)
Czernina, zupa z kaczej krwi. Czarna polewka podana kawalerowi starającemu się o rękę dziewczyny oznaczała, że kawaler nie podoba się albo pannie, albo jej rodzicom. Takie samo znaczenie miało podanie arbuza, skąd wziął się zwrot "Zjeść arbuza".
"Poloneza czas zacząć. - Podkomorzy rusza
I z lekka zarzuciwszy wyloty kontusza"
(ks. 12)
Polski taniec narodowy, korowodowy, z charakterystycznym rytmem. Polonez rozwinął się w XVIII z "tańca polskiego", a ten z XVII-wiecznego tańca chodzonego zwanego "pieszym".
"Na nich kurzące wonnie imbryki blaszane
I z porcelany saskiej złote filiżanki"
(ks. 2)
Porcelana chińska znana była w Polsce już w XVI - XVII wieku, ale popularna stała się dopiero w wieku XVIII po powtórnym wynalezieniu porcelany (w 1709 roku) przez alchemika Johanna Friedricha Bottegera. Porcelana ta nosiła nazwę miśnieńskiej albo saskiej.
"bo gdy król Jan Trzeci Obwołał pospolite ruszenie przez wici"
(ks. 6)
W dawnej Polsce zwołanie całej zdolnej do noszenia broni szlachty celem obrony granic.
"Herb Horeszków, Półkozic, jaśniał na sklepieniu"
(ks. 1)
Herb rodziny Horeszków. Przedstawiał on kozią głowę na czerwonym polu.
"Trzasło ciche półkurcze, wilk zna je po trzasku"
(ks. 5)
Część kurka w zamku strzelby skałkowej, która przy pomocy śruby przytrzymuje skałkę (krzemień) od góry.
"Pan popierał Prawo trzeciego maja i już szlachtę zbierał"
(ks. 2)
Pierwsza w Europie , a druga na świecie po konstytucji Stanów Zjednoczonych ustawa zasadnicza sformułowana na piśmie. Nazwa jej pochodzi od dnia podpisania 3. maja 1791 roku. Zawierała podstawowe zasady ustroju Polski. Podział władzy na prawodawczą (sejm, w którym uchwały podejmować miano większością głosów), wykonawczą (król z rządem - Strażą Praw) i sądowniczą.
Konstytucja reformowała wiele dziedzin życia. między innymi zniesiony został podział państwa na Litwę i Koronę, mieszczanie uzyskali prawa wyborcze i możnośc nabywania ziemi.
"Preopinanci moi w swych głosach wymownych "
(ks. 7)
Przedmówca. Poprzedni wnioskodawca.
"Nie z zemsty głupiej, ale pro publico bono"
(ks. 10)
Termin łaciński. Dla dobra publicznego, dla dobra ogółu.
"Proporszczyk, człowiek młody, zręcznie się uwijał"
(ks. 9)
Żołnierz noszący proporzec pułku, chorąży.
"poległ na talerzach Zlanych winem, jak rycerz na krwawych puklerzach"
(ks. 5)
Ukrągła najczęściej tarcza używana dawniej przez jazdę.
Góra strony
|
